Gospodarka – Kuba

Ogólna charakterystyka sytuacji gospodarczej

Kubańska gospodarka opiera się na centralnym planowaniu i państwowej własności środków produkcji. Charakteryzuje się wyraźnym podziałem na dwa działy: zewnętrzny, relatywnie wydajny i konkurencyjny, obejmujący turystykę, produkcję dóbr luksusowych, eksport usług (głównie medycznych), wydobycie niklu i biotechnologię oraz wewnętrzny, obejmujący produkcję dóbr dystrybuowanych przez państwo wśród ludności.

Od 2011 r. rząd bardzo powoli wprowadza reformy mające na celu „aktualizację modelu gospodarczego”, nie zmieniają one jednak podstaw scentralizowanego i nakazowo-rozdzielczego systemu. Zapowiedziany przez władze okres wdrożenia wszystkich założeń reformy miał wynieść 5 lat, głównie w odniesieniu do likwidacji dotacji socjalnych i redukcji zatrudnienia w sektorze państwowym. Niemniej jednak, w 2017 r. specjalna komisja ustaliła, że wdrożono jedynie 17% planowanych reform. Mechanizmy reformy gospodarczej nie mają bezpośredniego przełożenia (poza sektorem prywatnym w rolnictwie) na wzrost produkcji dóbr (przemysł, budownictwo), a tym samym na poziom życia ludności. Wzrost PKB był dotychczas możliwy dzięki eksportowi usług (w dziedzinie ochrony zdrowia) świadczonych przez kubańskich specjalistów za granicą i rozwojowi sektora usług (głównie turystyki), a w mniejszych stopniu dzięki wzrostowi popytu wewnętrznego, inwestycjom i eksportowi. W 2019 r. liczba zagranicznych turystów odwiedzających Kubę wyniosła prawie 5 mln. Ograniczenia w podróżach wprowadzone w związku z kryzysem pandemicznym spowodowały drastyczny spadek liczby turystów odwiedzających Kubę i w 2021 r. było ich mniej o ponad 85% niz w 2019 r. W okresie styczeń – październik 2021r. wyniosła niecałe 320 tys. odwiedzających.

Średnia pensja na Kubie w 2020 r. wyniosła prawie 50 USD. Nieco wyższe wynagrodzenia otrzymują osoby zatrudnione w budownictwie i górnictwie, jak również pracujące w gastronomii i usługach, na własny rachunek (cuentapropistas – ok. 6% ogółu zatrudnionych). Cuentapropistas nie są jednak przedsiębiorcami prywatnymi w pełnym znaczeniu tego słowa – mają tylko koncesje na wykonywanie określonej działalności usługowej, ale nie są właścicielami lokalu w którym pracują, ani jego wyposażenia. Wg danych przedstawionych przed Zgromadzeniem Narodowym w grudnia 2021 r. wynika, że po unifikacji i ujednoliceniu obowiązującej waluty średnia pensja w 2021 r. wyniosła 3 934 CUP (około 164 USD według oficjalnego kursu wymiany walut).

Kubański urząd statystyczny (Organización Nacional de Estadisticas e Información – ONEI), podał, że w 2018 r. i 2019 r. wskaźnik tempa wzrostu PKB Kuby utrzymywał się na poziomie około 2,2%, Kryzys związany z Covid-19 doprowadził bardzo silnego upadku gospodarczego i spadku w 2020 r. PKB o 10,9 %. Według oficjalnych danych w 2021 r. doszło do odbicia gospodarczego i wzrostu PKB na poziomie 2,0%. Rządu kubański prognozuje wzrost gospodarczy w 2022 r. na poziomie 4,0%.

Oficjalna stopa bezrobocia wyniosła w 2019 r. 1,2%, natomiast w 2020 r. wartość ta wzrosła do 1,7%. Na kubie występuje nierejestrowane bezrobocie ukryte, które objawia się w nadmiernym zatrudnieniu w nieefektywnych, państwowych zakładach produkcyjnych i administracji.

Rząd w Hawanie zdaje sobie sprawę z niedoinwestowania i niskiej wydajności przedsiębiorstw. Gospodarka Kuby jest zacofana technologicznie i zdekapitalizowana. Kraj potrzebuje rocznie co najmniej 2,5 mld USD inwestycji, aby nie mieć stabilny i zrównoważony wzrost gospodarczy. Stąd w ramach rządowej polityki „aktualizacji modelu gospodarczego”, kwestią kluczową jest przyciągnięcie inwestycji mogących przyczynić się do transferu technologii, zdynamizowania wzrostu PKB i rozwoju kraju.

Głównymi inwestorami na Kubie są Kanada, Hiszpania i Włochy. Ponad 50% inwestycji zagranicznych pochodzi z krajów Unii Europejskiej, głównie Hiszpanii (turystyka, przemysł naftowy, transport, usługi finansowe, zaopatrzenie w wodę, przemysł cementowy). Inwestycje kanadyjskie to przede wszystkim turystyka, energetyka i nikiel, natomiast włoskie – telekomunikacja. Ważnymi inwestorami na Wyspie są również firmy pochodzące z Wenezueli, Brazylii i Chin.

Ostatnie oficjalne dane dot. zadłużenia zagranicznego pochodzą z 2016 r. i określają je na ok. 18,2 mld USD. W 2016 r. Kuba wynegocjowała redukcję zadłużenia wobec Klubu Paryskiego, ale już w 2018 r. miała opóźnienia w spłacie, a w 2019 r. poprosiła o dalsze prolongaty spłat. W 2020 r. Kuba miała do spłacenia 4,3 mld USD długu zagranicznego, ale już na początku roku poprosiła o przeniesienie spłat na 2021 r., a następnie – ze względu na epidemię COVID-19 – na 2022 r. W kontekście potrzeby przyciągnięcia inwestycji zagranicznych, rząd w Hawanie zdaje sobie sprawę z konieczności pilnego uregulowania kwestii zadłużenia.

Wysoki poziom eksportu usług wynika głównie z „dyplomacji medycznej” – wysyłania za granicę znacznej liczby kubańskich pracowników służby zdrowia. Za granicą pracuje ponad 50 tys. kubańskich specjalistów w różnych dziedzinach, z czego połowę stanowią lekarze. Szacuje się, ze dochód Kuby z eksportu usług medycznych w 2018 r. wyniósł ok. 6,4 mld USD. Do najważniejszych towarów eksportowanych przez Kubę należą surowce nieprzetworzone (ponad 30% eksportu), przede wszystkim nikiel i ropa naftowa. W dalszej kolejności znajdują się produkty chemiczne (leki i szczepionki), cukier, wyroby tytoniowe (cygara), ryby, owoce cytrusowe i kawa.

Kuba jest uzależniona od importu podstawowych dóbr konsumpcyjnych i produkcyjnych. Ponad 80% konsumowanej przez kraj żywności jest sprowadzane z zagranicy kosztem ponad 2 mld USD rocznie. Do ważnych składników kubańskiego importu zaliczyć należy paliwa, produkty przetworzone, urządzenia i maszyny transportowe, chemikalia i surowce.

Głównymi partnerami handlowymi Kuby są Wenezuela, Chiny, Hiszpania, Kanada, USA, Brazylia, Włochy i Wietnam. Wenezuela jest strategicznym partnerem gospodarczym Kuby jako główny dostawca – na zasadach preferencyjnych – ropy naftowej (ponad 100 tysięcy baryłek dziennie) i najważniejszy odbiorca kubańskich usług medycznych, edukacyjnych i doradczych (oficjalne dane nie są publikowane, ich wartość szacowana jest na 4-5 mld USD w skali roku).

Główne sektory gospodarki

Około 90% PKB Kuby wytwarzane jest w sektorze państwowym. Do działów gospodarki o największym udziale w PKB należały w 2018 r.: handel i usługi dla ludności (18% PKB), ochrona zdrowia i opieka społeczna (17%), przemysł przetwórczy (11%), turystyka oraz rolnictwo i rybołówstwo. Szczególną pozycję w tym ostatnim sektorze zajmuje produkcja cukru, która jednak co roku spada (w 2018 r. najgorszy wynik od 100 lat).

Ważną gałęzią gospodarki jest turystyka przynosząca dochód w wysokości niespełna 3 mld USD rocznie. Przekazy pieniężne od rodzin kubańskich z zagranicy, głównie ze Stanów Zjednoczonych, wykazują stałą tendencję wzrostową. W 2019 r. ich wartość oszacowano na 3,7 mld USD i dodatkowo 3 mld USD w towarach. Wobec zdominowania sektora rolnego przez państwowe gospodarstwa i kontrolowane przez państwo kooperatywy, sektor ten charakteryzuje się niską wydajnością i stanowi niewielką część PKB (3%).

Handel zagraniczny

Wartość handlu zagranicznego Kuby w 2020 r. wyniosła 8,9 mld USD. Eksport dóbr w 2020 r. wyniósł 1,7 mld USD , podczas gdy import – 7,2 mld USD (saldo: -9,1 mld USD). W dziedzinie usług Kuba importowała w 2020 r. 812 mln USD, a wyeksportowała aż 6,9 mld USD. Tak wysoki poziom eksportu usług wynika głównie z „dyplomacji medycznej” – wysyłania za granicę znacznej liczby kubańskich pracowników służby zdrowia. Za granicą pracuje ponad 50 tys. kubańskich specjalistów w różnych dziedzinach, z czego połowę stanowią lekarze. Szacuje się, ze dochód Kuby z eksportu usług medycznych wynosi rocznie ponad 6 mld USD.

Najważniejszymi partnerami wymiany towarowej z Kubą były w 2020 r. Chiny (14,9%), Wenezuela (13,3%), Hiszpania (11%), Kanada (7,4%), Niderlandy (5,6%) oraz Argentyna (4,6%).

Kubański eksport trafia głównie do Kanady, Chin, Niderlandów, Hiszpanii, Portugalii i Niemiec, a import przybywa przede wszystkim z Wenezueli, Chin, Hiszpanii, Argentyny, Meksyku i Rosji. Struktura towarowa eksportu: surowce kopalne (31%), wyroby tytoniowe (11%), cukier (7%).

Inwestycje zagraniczne

W 2014 r. podczas corocznych Międzynarodowych Targów Hawańskich (FIHAV), minister handlu zagranicznego Rodrigo Malmierca Díaz przedstawił założenia polityki rządu na rzecz rozwoju gospodarczego i wzrostu inwestycji. Jej podstawą jest Ustawa nr 118 o inwestycjach zagranicznych, która weszła w życie 28 czerwca 2014 r. i zastąpiła ustawę 77/95 z 1995 r. Za sektory priorytetowe w kontekście przyciągnięcia kapitału zagranicznego uznano branże, w których Kuba planuje zwiększyć eksport lub produkcję na rynek krajowy w ramach substytucji importu (biotechnologia, budownictwo, turystyka, transport, przemysł wydobywczy, rolno-spożywczy i energetyka). Wśród zachęt oferowanych inwestorom znajdują się ulgi podatkowe dla spółek joint-venture, gwarancja ochrony majątku firmy, swoboda transferu zysków i dywidend za granicę oraz handlu z partnerami zagranicznymi. Ważnymi elementami polityki inwestycyjnej rządu są także: specjalna strefa ekonomiczna wokół portu Mariel, oferująca przedsiębiorcom dodatkowe preferencje oraz tzw. portfel możliwości (cartera de oportunidades), obejmujący ponad 300 projektów opiewających na łączną kwotę 9 mld USD. Na Kubie obecnie dopuszczone są trzy formy działalności zagranicznych podmiotów: firmy z kapitałem mieszanym (inwestora i kubańskiej firmy państwowej), firmy kontraktowe, gdzie partnerzy zachowują swój dotychczasowy status prawny i firmy ze 100% udziałem kapitału zagranicznego. Poza tym, możliwa jest współpraca w oparciu o kooperację produkcyjną i kontrakty na administrowanie, stosowane głównie w hotelarstwie, przy zachowaniu własności nieruchomości przez stronę kubańską. Wprowadzona w 2021 r. ustawa 46/2021 przewiduje możliwość tworzenia przedsiębiorstw mieszanych kubańsko-zagranicznych.

Strategia rządu kubańskiego ukierunkowana na przyciągnięcie inwestycji zagranicznych, obejmuje szereg projektów (w ramach tzw. portfela możliwości – cartera de oportunidades). W tym celu utworzono również specjalną strefę ekonomiczną ZED Mariel, wokół portu w Mariel (ok. 45 km na wschód od Hawany). Wszystkie BIZ muszą zostać zaakceptowane przez poszczególne szczeble administracji, aczkolwiek od kilku lat trwają prace nad wprowadzeniem tzw. ventana única (jedyne okienko), gdzie inwestorzy mogliby załatwić wszystkie formalności łącznie.

Proces wydawania pozwoleń na działalność dla przedsiębiorstw jest długotrwały i zbiurokratyzowany. Negocjacje z kubańskim partnerem mogą trwać ponad dwa lata. Zagraniczny partner handlowy Kuby faktycznie ma bardzo niewielką moc decyzyjną, a ostateczna decyzja jest podejmowana na najwyższym poziomie rządu kubańskiego.

Zastosowane przez USA sankcje utrudniają transakcje handlowe i uniemożliwiają instytucjom finansowym operacje na Kubie. 16 czerwca 2017 r. Prezydent D. Trump ogłosił Narodowe Memorandum dot. wzmocnienia polityki USA wobec Kuby (National Security Presidential Memorandum on Strengthening the Policy of the United States Toward Cuba – Cuba NSPM). 9 listopada 2017 r. Departament Skarbu, Departament Handlu i Departament Stanu ogłosiły przepisy implementacyjne, które m.in. dotyczą zakazu transakcji z ponad 200 spółkami państwowymi (Cuba Restricted List).

Instrumentem zaostrzającym politykę wobec Kuby jest odwieszenie przez administrację D. Trumpa w maju 2019 r. Ustawy Helms-Burton z 1996 r (tzw. Libertad Act).

System finansowy jest słabo rozwinięty. Działalność kubańskich banków jest ograniczona amerykańskimi sankcjami (zakaz transakcji finansowych z Kubą) oraz wewnętrznymi przepisami, np. nakładającymi ograniczenia w wysokości przelewów lub wypłat gotówkowych z własnych kont.

Pomimo podejmowanych przez władzę kubańskie zachęt oraz prób przyciągnięci na wyspę zagranicznego kapitału osiągane rezultaty są przez władze kubańskie oceniane jako niezadowalające. Niska atrakcyjność dla inwestycji zagranicznych wynika przede wszystkim z obowiązujących regulacji prawnych, amerykańskim embargu, trudności w transferach i rozliczeniach z wyspą oraz braku przejrzystości w uzyskiwaniu pozwoleń na działalność. Wg rządowych planów do zrównoważonego rozwoju konieczne są BIZ na poziomie 2,5 mld USD rocznie (dające wzrost PKB rzędu 5%), natomiast dotychczas udało się przyciągnąć inwestycje o wartości ok. 450 mln USD rocznie (2014-18).

Uczestnictwo w wielostronnych organizacjach i porozumieniach o charakterze gospodarczym

Kuba jest członkiem założycielem WTO, jednak nie odgrywa tam aktywnej roli, wykorzystując to forum przede wszystkim do piętnowania amerykańskiego embarga handlowego obowiązującego od 1962 r. Kuba nie należy do głównych światowych instytucji finansowych (MFW, BŚ). Wchodzi natomiast w skład: Stowarzyszenia Państw Karaibskich (AEC – Asociación de Estados del Caribe), Stowarzyszenia Integracji Latynoamerykańskiej (ALADI – Asociación Latinoamericana de Integración), bloku ACP, zrzeszającego kraje Afryki, Karaibów i Pacyfiku oraz Wspólnoty Państw Latynoamerykańskich i Karaibskich (CELAC). Jest też aktywnym członkiem Boliwariańskiego Sojuszu dla Ameryki (ALBA-TCP, Alianza Bolivariana para los Pueblos de Nuestra América) – ugrupowania, w skład którego wchodzą oprócz Kuby: Antigua i Barbuda, Boliwia, Dominika, Grenada, Nikaragua, St. Kitts i Nevis, St. Lucia, St. Vincent i Grenadyny oraz Wenezuela. Ponadto jest członkiem: FAO, Międzynarodowej Organizacji Cukru (ISO – International Sugar Organization) i Międzynarodowej Organizacji Kawy (ICO – International Coffee Organization).

Stosunki gospodarcze z Unią Europejską

W świetle danych za rok 2020, Kuba dla UE-27 jest 85. pod względem wielkości obrotów partnerem handlowym (102. w imporcie i 75. w eksporcie), z 0,1% udziałem w obrotach.

W 2020 r. (w porównaniu od roku 2019) import UE z Kuby wzrósł o 5,3% i osiągnął poziom ok. 363 mln EUR. Eksport UE do tego kraju spadł w tym okresie o 30,6%, do poziomu 1,46 mld EUR.

UE dla Kuby jest 1., pod względem wielkości obrotów, partnerem handlowym (1. zarówno pod względem importu jak i eksportu). W 2020 r. udział importu z UE w ogólnym imporcie Kuby wyniósł 36,6%. W przypadku eksportu Kuby, współczynnik ten wyniósł 36,0%.

Według danych za 2020 r. UE jest pierwszym partnerem handlowym Kuby, przed ChRL (12,5%), Meksykiem (6,6%), Rosją (5,6%) i Wenezuelą (5,1%).

UE eksportuje na Kubę głównie maszyny, wyroby przemysłu przetwórczego, urządzenia transportowe, produkty chemiczne i produkty pochodzenia zwierzęcego (zwierzęta żywe, produkty spożywcze), natomiast do najważniejszych produktów importowanych przez UE z Wyspy należą paliwa kopalne (ropa), wyroby tytoniowe, napoje alkoholowe, towary rolno-spożywcze, w tym owoce cytrusowe, miód i owoce morza.

W latach 2017-2020 europejska pomoc rozwojowa dla Kuby potroiła się i wyniosła ok. 120 mln EUR na realizację programów w ramach priorytetów: 1) bezpieczeństwo żywnościowe, 2) środowisko naturalne, zmiany klimatu i energia, 3) wsparcie społecznej i gospodarczej modernizacji kraju. Dodatkowo, inicjatywy w zakresie dziedzictwa kulturowego mogą być wspierane z funduszy w ramach linii tematycznych. Kuba korzysta także z unijnych programów horyzontalnych o zasięgu regionalnym, finansowanych ze środków przeznaczonych na pomoc gospodarczą (Al-Invest, ALFA, URB-AL, @LIS).

Podpisana w grudniu 2016 r. Umowa o Dialogu Politycznym i Współpracy (Political Dialogue and Cooperation Agreement – PDCA), zakłada pomoc UE w modernizacji kubańskiej gospodarki, nie zawiera zapisów regulujących lub ułatwiających dostęp do rynku kubańskiego dla przedsiębiorstw z państw UE. Jest pierwszą umową dwustronną między UE i PCz UE a Kubą. Umowa zdefiniowała na nowo stosunki bilateralne między Hawaną a Unią oraz PCz, zastępując dotychczasowy dialog prowadzony w trybie ad hoc. PDCA zapewniła instytucjonalne ramy i platformę ściślejszej współpracy i dialogu w ramach szerokiej gamy dziedzin polityki, w tym pomocy zagranicznej, nie objęła jednak preferencji handlowych. Umowa zastąpiła unijne Wspólne Stanowisko wobec Kuby z 1996 r., które uzależniało dotychczasowy rozwój kontaktów politycznych od kwestii przestrzegania na Kubie praw człowieka i swobód obywatelskich. Umowa ma charakter przełomu politycznego i odzwierciedla znaczącą poprawę stosunków między Kubą a PCz UE.